Essay opdracht

Simone Timmermans

0328685

Essay

Leiderschap, wat is dat?

26-05-‘07

Tweeduizend kilometer naar Rome

Over ideaal leiderschap en betrokkenheid van je “personeel”

Ineens staat het er, midden op het plein. Een kolos van een beeld, een man. Hij ziet er nogal gewichtig uit, alsof hij erg veel macht heeft. Een beetje moeilijk kijkt hij ook, het lijkt of er een zware taak op zijn schouders rust. Maar wie is het? Je kunt er maar niet opkomen. Nadat je langs het beeld bent gelopen, je vis hebt gekocht op de markt, en je net jouw wisselgeld in je zak wilt stoppen, zie je dat de man die je vanaf je wisselgeld aankijkt, dezelfde is als de man van marmer die midden op het dorpsplein staat. Dan heb je het, dat is de keizer!

Het bovenstaande lijkt enigszins overtrokken, toch kon dit zeker voorkomen. In het gigantisch grote Romeinse Rijk was het belangrijk dat zelfs in de uithoeken ervan de inwoners wisten wie op dat moment hun keizer was. Een niet altijd even makkelijke opgave. Ook in hedendaagse bedrijven kan het bovenstaande voorkomen: werknemers die simpelweg hun baas niet kennen. Maar hoe zorg je als keizer, werkgever, directeur, commandant, kortom als leider er nou voor dat je personeel betrokken raakt bij je bedrijf?

Het antwoord lijkt eigenlijk simpel: zorg ervoor dat jij een ideale leider bent voor je personeel en ze zullen betrokken raken bij jouw bedrijf. Als gevolg hiervan ontstaat dan de vraag wanneer je een ideale leider bent. Omdat hier een boekenkast vol over geschreven is, wil ik met dit essay een oriënterend beeld schetsen en mijn eigen mening weergeven. Met behulp van de in de vier hoorcolleges naar voren gekomen visies op leiderschap van respectievelijk dr. Janneke de Jong, prof. dr. Henk te Velde, prof. dr. Katrien Termeer en prof. dr. Paul Verweel, zal ik aantonen hoe een leider naar mijn mening betrokkenheid kan creëren door zijn eigen persoon hiervoor in te zetten.

Hierboven heb ik een antwoord gegeven dat enigszins simpel overkomt. Zo simpel als ik het hier gesteld heb, is het namelijk ook niet. Hoewel een leider zelf sterk invloed heeft op het verkrijgen van zijn macht, is een groot deel van zijn succes afhankelijk van externe factoren. Hij kan dus niet puur op eigen kracht een ideaal leider worden. Ik zal de naar mijn mening belangrijke factoren voor leiderschap hieronder weergeven en mijn conclusies eraan verbinden. Hierbij merk ik op dat deze factoren gekozen zijn met behulp van de collegestof en dus zeker niet allesomvattend zullen zijn.

Tijdsgeest

Het archetype van een leider bestaat niet. Zo simpel mag het zeker gesteld worden naar mijn mening. Mensen verwachten bepaalde zaken van een leider, welke dit zijn is echter sterk afhankelijk van de tijd waarin ze leven. Het ideaalbeeld van een leider zal dus door de eeuwen heen nauwelijks consistent blijven. In het college van Henk te Velde kwam dit duidelijk naar voren, hij stelde: “Iedere tijd kent zijn eigen type leider”. Zo was de periode 1848-1870 er een van grote onduidelijkheid voor het Nederlandse volk. Na de chaos die ontstaan was in Europa door de Franse Revoluties, was voor velen niet duidelijk hoe Nederland er uit zou gaan zien. In die tijd was er dan ook behoefte aan een sterk leider, met verstand van zaken, die het volk zou leiden. Deze werd gevonden in de persoon van Thorbecke, een ietwat afstandelijke, norse man. Het volk vroeg niet om betrokkenheid bij de politiek, en Thorbecke gaf hen dit dan ook niet, hij meende dat de mening van het volk slechts in verkiezingstijd belangrijk was. Een groot contrast toont zich aan met de jaren 1870-1914, waarin Abraham Kuyper het tot een groot leider wist te schoppen. Vanuit het volk kwam de vraag om een sterk leider, die zich echter, in tegenstelling tot Thorbecke, wel betrokken voelde bij het volk. Kuyper speelde hier handig op in en creëerde dan ook bewust een sterke achterban, door wiens steun hij een machtig man wist te worden.

De heren Thorbecke en Kuyper verschilden enorm van elkaar, zo moge duidelijk zijn. Alleen al op grond hiervan zou je kunnen zeggen dat beiden niet met elkaar hadden kunnen ruilen. Henk te Velde legde de nadruk op de tijdsgeest als beslissende factor voor het succes van deze twee leiders en gaf aan dat een leider als Kuyper in Thorbecke’s tijd totaal niet succesvol geweest zou zijn. Dit deels vanwege zijn andere karakter, maar vooral omdat het volk niet om een dergelijk persoon vroeg.

Hier komen de in de collegereeks behandelde begrippen ethos en pathos om de hoek kijken. Beide begrippen proberen weer te geven waaraan een goed leider moet voldoen. Ethos wil zeggen dat de juiste persoon op de juiste plek moet zitten, om zo geloofwaardig te kunnen zijn. Pathos wil zeggen dat de leider, met zijn karakter en kwaliteiten moet aansluiten bij de wensen van het volk. In beide begrippen komt duidelijk naar voren waarom Thorbecke in zijn tijd succes had, evenals het succes van Kuyper, maar wordt ook meteen duidelijk waarom beide heren niet van plaats hadden kunnen wisselen.

Hoewel ik me kan vinden in de redenering van Henk te Velde, zou ik deze niet zover willen doortrekken als dat hij doet. Ik deel zijn mening dat het succes van een leider afhankelijk is van de tijdsgeest, en met name de wens van het volk. De conclusie die hij trekt is die dat Thorbecke een goed leider was voor zijn tijd, maar dit niet zou kunnen zijn in de tijd van Kuyper. Ik vind dat er hier in de redenering iets fout gaat. Een waar leider kenmerkt zich namelijk, naar mijn mening, niet zozeer door zijn eigen houding en karakter, maar vooral door het aanpassingsvermogen en het aansluitingsvermogen bij de tijd waarin hij leeft. Zo had Thorbecke een prima leider kunnen zijn in de tijd van Kuyper, mits hij aansluiting had gevonden bij het volk. Door dit voor elkaar te krijgen, toon je wat mij betreft echte leiderskwaliteit. De uitspraak van Paul Verweel dat een leider gevangen kan zijn in de definitie van zijn rol komt hierin bij mij naar boven. Thorbecke en Kuyper, en met hen vele andere leiders uit vroeger en later tijden, zouden pas hun ware kwaliteiten tonen indien ze in een situatie zouden komen die ver van hun af stond en hierin zich konden aanpassen, dit lijkt echter onmogelijk gemaakt door de rol die het volk voor hen klaar had.

Aansluiting

Aansluiting bij het publiek vinden was niet alleen nodig in de tijd van Thorbecke en Kuyper, volgens Katrien Termeer is een tekortkoming van vele hedendaagse publieke leiders dat ze geen aansluiting vinden bij het publiek. “Meer van hetzelfde werkt niet meer” heeft Termeer in haar college meerdere keren uitgeroepen, en ik denk dat hier een sterke kern van waarheid in schuilt. Leiders moeten compleet van houding veranderen, zo stelt zij voor. Het begrip dat weer terug moet komen aldus Termeer is “gepassioneerde nederigheid”.

Leiders moeten kunnen laten zien dat ze passie hebben voor hetgeen waar ze mee bezig zijn, daadwerkelijk verschil willen maken en enthousiasmerend werken. Toch moeten ze zich hier niet in verliezen, wilde Termeer duidelijk maken, ze moeten dan ook een vorm van nederigheid vertonen. Niet alleen hun eigen macht willen uitbreiden, maar beseffen in dienst te staan van anderen.

Uit het college van Termeer zijn me vooral enkele kreten bijgebleven die veel indruk hebben gemaakt, en naar mijn mening een belangrijk deel van goed leiderschap vormen. Zo moeten leiders “van sturen naar participeren”. Mooi verwoord wat complete achterstandswijken in Nederland al jarenlang denken, lijkt me! Goed publiek leiderschap kwam volgens Termeer neer op drie punten: kijken, aansluiten en verantwoording nemen. In grote lijnen ben ik het met de visie van Termeer eens, ik vind deze alleen te eenvoudig. Neem het punt “aansluiting vinden”: klinkt mooi, en heel nobel. Ik denk echter dat dit lang niet altijd mogelijk is. Wat moet je als blanke Hollander die jaren achter zijn bureau beleid heeft zitten schrijven met betrekking tot allochtone hangjongeren, doen om daadwerkelijk aansluiting te krijgen met de desbetreffende hangjongeren? Ik zie het persoonlijk niet gebeuren. Dezelfde houding had ik overigens ook met betrekking tot Ben Verwaayen die elke dag persoonlijk zijn mail zou beantwoorden en thee zou drinken met zijn werknemers. Om goed aansluiting te kunnen vinden, is naar mijn mening een mate van vertrouwen en oprechtheid nodig. Een dergelijke actie van Verwaayen grenst voor mij echter meer aan hypocrisie.

Dat aansluiting vinden bij je personeel erg belangrijk is, heeft Paul Verweel duidelijk laten zien. Op het moment dat een leider namelijk geen connectie heeft met zijn personeel ontstaat er een soort van helicopter view, om de term van Verweel te gebruiken. De leider in kwestie zal dan vanuit zijn kantoor, de helikopter in de uitdrukking, als het ware boven zijn werknemers uit tronen zonder te weten wat er in zijn bedrijf omgaat. Naar mijn mening zal een goed leider zijn uiterste best doen dit te voorkomen. Iets wat in de tijd van Romeinse keizers gebeurde door het ontwikkelen van de mogelijkheid tot het spreken van de keizer persoonlijk, zo vertelde Janneke de Jong, en in sommige bedrijven heden ten dage gebeurt door middel van high tea middagen aldus Katrien Termeer.

Zoals eerder al gezegd moet hierbij naar mijn mening sterk opgepast worden voor hypocrisie. “De baas kan dan wel zo leuk met ons lunchen, maar goed, wat doet dat nou helemaal? Straks zit ‘tie weer in zijn leasebak”. Op deze manier ontstaat een gedachtegang waarbij de oprechtheid van de leider in kwestie dus gemist wordt, en zal deze poging tot aansluiting vinden alleen maar zorgen voor meer afstand en meer kans op de bovengenoemde helicopter view.

Charisma

Het Van Dale woordenboek omschrijft het als volgt: “bijzondere uitstraling van iemand met een krachtige persoonlijkheid”. Het toverwoord van de afgelopen jaren in de Nederlandse politiek lijkt charisma te zijn. Want dit is het wat een leider moet hebben. Pim Fortuyn bewees, aldus Henk te Velde in Nederland dat een leider behalve kennis van zaken ook een sterke uitstraling moet hebben. Hoewel ik er zeker van ben dat een leider meer successen behaalt als hij bezit over charisma, denk ik niet dat het een vereiste is voor goed leiderschap. Jan Peter Balkenende is nou niet bepaald een charismatisch leider te noemen, en de meningen over hem lopen veelal ver uiteen, maar ik ben van mening dat hij een goede leider voor Nederland is. In de vier hoorcolleges is de term eigenlijk weinig aan bod gekomen, en waar hij genoemd is -naar mijn weten alleen door Henk te Velde met betrekking tot Pim Fortuyn- had de term een positieve klank. Charisma zou iets zijn dat mensen trekt, en mensen overtuigd van het goede van een leider. Wat ik met betrekking tot charisma mis, en eigenlijk over de hoorcolleges in het geheel, is de negatieve benadering van het begrip charisma. Hiermee bedoel ik dan de overtuigende kracht die het begrip heeft. Een charismatisch leider weet het vaak voor elkaar te krijgen dat mensen totaal geen oog meer hebben voor de eigenlijke politieke bedoelingen van de leider in kwestie. Vanuit mijn opleiding –Internationale Betrekkingen & Politieke Geschiedenis- had ik graag gezien dat er in de colleges aandacht was besteed aan de “grote” wereldleiders die met hun charisma een enorme aanhang wisten te verwerven. Maar ook met behulp van hun charisma hun aanhang blind wisten te maken voor hun politieke beleid. Ik noem een Stalin, Mao en Milosevic.

Legitimatie

Duidelijk is geworden aan de hand van de vier hoorcolleges dat legitimatie van macht een belangrijk onderdeel vormt van goed leiderschap. Je kunt immers nog zo goed zijn in je vak, maar wat heb je eraan als niemand je hierin steunt en je dus geen achterban hebt?

Legitimatie van macht is iets dat door de eeuwen heen altijd al een sterke rol heeft gespeeld voor leiders. Hoewel de uitvoering in elke periode anders was, is het idee eigenlijk altijd hetzelfde geweest. Legitimeren van macht bestaat naar mijn mening namelijk uit enerzijds het aansluiting vinden bij je achterban, om zo legitimatie te bereiken en anderzijds uit het laten zien waarom nou juist jij de geschikte leider bent. Dit laatste kan op verschillende manieren. Uit het college van Janneke de Jong kwam naar voren dat dit in de tijd van het Romeinse keizerrijk op drie punten gedaan werd. Zij legitimeerden hun machtspositie op grond van militaire, dynastieke en religieuze status. Tegenwoordig lijken deze drie punten enigszins achterhaald. Toch zijn er wel degelijk verbanden te leggen tussen het legitimeren van macht door Romeinse keizers en politiek leiders van tegenwoordig. Het baseren van macht op eerder behaalde successen, wat bij de Romeinen in de vorm van militaire overwinningen gebeurde, werd ook door Thorbecke gedaan. Volgens Henk te Velde meende hij namelijk dat hij de aangewezen persoon was voor de macht omdat hij verstand van zaken had en dit dan weer omdat de vernieuwde grondwet van 1848 door hem ontwikkeld was. Ook latere Nederlandse politici legitimeerden op deze manier hun macht. Zo is er het voorbeeld van de verkiezingsposter waarop gebruik werd gemaakt van de slogan: “Laat hem de klus klaren”. Hierbij word de macht niet zozeer gelegitimeerd aan de hand van een behaald succes, maar meer aan de hand van de keuze die het volk heeft gemaakt voor deze persoon om een proces te beginnen, en dat deze het dan logischerwijs ook zou moeten kunnen afmaken.

Ook religieuze status kwam naar voren bij Nederlandse politiek leiders, zij het in mindere mate dan bij de Romeinse keizers gebeurde. Abraham Kuyper wist door zijn charismatische verschijning een “bijna-religieus” gevoel op te roepen bij zijn aanhang, aldus Henk te Velde.

Leider word je dus niet zomaar. Niet alleen moet je zelf over de nodige kwaliteiten beschikken, maar moet je ook gebruik weten te maken van externe factoren, als het tijdsbeeld, en deze kunnen beïnvloeden, zo heb ik duidelijk willen maken met dit essay. Ook heb ik met behulp van de termen legitimatie en charisma uitgelegd dat een goed leider daar voor een groot deel ook zelf verantwoordelijk voor is is. Duidelijk moge ook zijn dat leiderschap een complex geheel is, en om het voorbeeld uit de inleiding aan te halen, een Romeinse keizer heel wat meer deed dan slechts een beeld van zichzelf laten plaatsen op 2000 kilometer van Rome!